Foreldramiðuð snemmtæk íhlutun talmeinafræðinga

Evrópudagur talþjálfunar 6. mars – þjónusta talmeinafræðinga á öllum æviskeiðum

Máltökuskeiðið er sá tími sem börn tileinka sér móðurmálið sitt. Fyrstu árin skipta sköpum en á þeim tíma eru þau móttækilegust að nema málið. Máltakan hefst í raun í móðurkviði og hafa börn frá fæðingu meðfæddan hæfileika til að veita röddum og andlitum í kringum sig athygli. Þau eru stillt inn á að nema það mál sem þau heyra í sínu nánasta umhverfi.

Ung börn tileinka sér málið á mismunandi hraða en teljast með dæmigerðan málþroska þegar þau fylgja tilteknum þroskavörðum í máltökunni. Dæmigerðar þroskavörður í máli við 18 mánaða aldurinn eru m.a. að benda á helstu líkamshluta, skilja einfaldar athafnir og einföld fyrirmæli án bendinga og látbragðs. Átján mánaða gömul börn segja allt frá 10 orðum upp í 90 orð en mikill einstaklingsmunur getur verið á þessum aldri. Þau geta hermt eftir dýrahljóðum og eru byrjuð að tengja saman orð eins og „meira nammi“ eða „pabbi koma“.

Málþroski er samtvinnaður vitsmuna- og félagsþroska og mikilvæg undirstaða fyrir námsfærni seinna þ.á.m. lestrarfærni og lesskilning. Málþroski er hluti af almennum þroska barna og seinkun í málþroska getur bent til frávika í þroska og heilsu barnsins.

Mikilvægt er að fylgjast með framvindu í máli og bregðast við með viðeigandi úrræðum þegar börn víkja frá dæmigerðum málþroska. Ung börn með frávik í máli geta átt erfitt með að:

hlusta á aðra og halda athygli
tengjast öðru fólki
skilja það sem sagt er við þau
læra og nota ný orð
tengja tvö orð eða fleiri saman í setningar

Ung- og smábarnavernd heilsugæslunnar hefur það hlutverk að fylgjast reglulega með heilsu og framvindu í þroska barna. Þannig er fylgst með vitsmuna- og tilfinningaþroska, ásamt félagslegum og líkamlegum þroska frá fæðingu til sex ára aldurs.

Heyrnar- og talmeinastöð hefur síðastliðin ár unnið í samstarfi við hjúkrunafræðinga og lækna sem sinna ungbarnaeftirliti með það að markmiði að fylgja þeim 18 mánaða gömlu börnum eftir sem þurfa nánari athugun á málþroska. Ef börn sýna merki um seinkaðan málþroska eða foreldrar hafa áhyggjur við 18 mánaða skoðun á heilsugæslu, vísar hjúkrunarfræðingur til frekari athugunar talmeinafræðings á HTÍ. Á tímabilinu febrúar 2020 til maí 2021 var 128 börnum vísað og af þeim hópi reyndust 38% vera með alvarleg frávik í málþroska og féllu undir viðmið Sjúkratrygginga Íslands um niðurgreiðslu til talþjálfunar. Var þeim börnum vísað á stofur sjálfstætt starfandi talmeinafræðinga. Biðtími eftir talþjálfun er núna allt að þrjú ár. Að auki voru önnur 40% sem sýndu merki um seinkaðan málþroska sem fylgjast þurfti með.

Í kjölfar tilvísunar bjóða talmeinafræðingar stöðvarinnar upp á foreldramiðaða snemmtæka íhlutun. Börnunum er flestum vísað í heyrnarmælingu samhliða athugun á málþroska. Foreldramiðuð snemmtæk íhlutun felur í sér athugun á málþroska, samtal við foreldra og ráðgjöf um aðferðir í málörvun. Ráðgjöfin felur í sér fræðslu um máltöku og leiðbeiningar um hvernig foreldrar geta skapað ríkt málumhverfi og nýtt tækifærin sem gefast í daglegum samskiptum til að efla málfærni barnsins. Unnið er út frá styrkleikum foreldra og barnsins þar sem útgangspunkturinn er nánasta umhverfi. Barninu er fylgt eftir og vísað í frekari fagleg úrræði í samvinnu við heilsugæsluna og/eða leikskólann ef þörf er á því. Markmið þjónustunnar er að hafa áhrif á þroskaframvindu barnsins með markvissum gagnreyndum aðferðum eins snemma og unnt er á lífsleiðinni.

Ein af helstu breytingum á snemmtækri íhlutun undanfarna tvo áratugi er aukin áhersla á það sem nefna má heildræna fjölskyldunálgun út frá kenningum Bronfrenbrenners (Bronfrenbrenner, 1979). Sýnt hefur verið fram á með fjölmörgum rannsóknum að árangur af snemmtækri íhlutun er að verulegu leyti háður þátttöku foreldra í íhlutun fyrir börn með þroskafrávik og þeim stuðningi sem foreldrum er veittur, beint og óbeint, við umönnun og uppeldi barna sinna.

Foreldrar bera mikla ábyrgð á að skapa gott málumhverfi fyrir barnið sitt í gegnum daglega rútínu. Öflug málörvun er gríðarlega mikilvæg á máltökuskeiðinu og ætti að vera helsta forgangsverkefni allra foreldra ungra barna. Góð málörvun foreldra veitir barninu dýrmætt veganesti til framtíðar.

Grein þessi birtist fyrst í Morgunblaðinu þann 5. mars 2022 í tilefni af Evrópudegi talþjálfunar // Eftir Kristínu Theódóru Þórarinsdóttur, Hrafnhildi Halldórsdóttur og Önnu Ósk Sigurðardóttur. Höfundar eru talmeinafræðingar á Heyrnar – og talmeinastöð Íslands